Een beschrijving van de nog aanwezige restanten van het oude Citadel in het huidige Citadelpark te Gent:

Op bovenstaand origineel grondplan van de volledige Citadel werd de lokatie van het nog aanwezige restanten van Bastion 5 gebruikt door de Gentse Groendienst aangeduid. (Plan: Collectie Gents Stadsarchief)

Op het bovenstaande luchtfoto van Gis-Vlaanderen, werd dezelfde lokatie aangeduid met een rode stip om het oriënteren in het huidige park wat te vereenvoudigen.

Het plannetje links toont ons een gedeelte van Bastion 5 zoals te zien op het originele volledige metselwerkplan van het fort. Rechts is een beperkt gecorrigeerd plan naar de huidige situatie want het originele plan blijkt zeker heden niet meer steeds te kloppen met wat er origineel was getekend. Ook is in het lila het gedeelte van het bastion omlijnd dat heden door de Gentse Groendienst nog in gebruik is, en dus ook heden nog bestaat. Om voor de lezer het volgen van de fotoreportage wat eenvoudiger te maken, werden ook nummertjes toegevoegd om de verschillende gedeeltes te kunnen benoemen. (Origineel plan: Gents Stadsarchief).

Zoals reeds beschreven in de totale geschiedenis van de aftakeling en sloop van het fort, starte in 1877 de aanleg in het Citadelpark van de "Zwitserse Vallei". De restanten die hier worden besproken maken hier een centraal gedeelte van uit. Men ging kunstmatige rots- en grotstructuren gaan creëren. Men is een aantal nog aanwezige restanten van het fort letterlijk aan het zicht gaan onttrekken door ze het uitzicht van grotten en rotsen te geven. Het originele concept was afkomstig van de Brusselse Rocailleur F. Dumilieu.

Zwitserse Vallei Citadelpark resanten Bastion 5

Twee fraaie oudere postkaarten van dit gedeelte van het stadspark. Op de bovenste postkaart ziet u de beschreven structuur links op de foto. Rechts ziet u op de foto het grote centrale gebouw, het Feestpaleis. Tussen de restanten van het Bastion en het Feestpaleis ligt de fameuze Franse tuin. De onderste foto geeft een detail van dit expliciete gedeelte van Bastion 5. De foto moet dateren van tussen de beide wereldoorlogen. U ziet namelijk links het oorlogsmonument van 1914-18. De bijkomende gedenksteen die er heden bijkomend werd voorgeplaatst voor de gesneuvelden in WO II is nog niet aanwezig. (Foto's: Replica)

Beschrijving van de nog bestaande structuur gebruikt door de Gentse Groendienst.

Komende uit de richting van de Kiosk, krijgt men de restanten als volgt voor het eerst in het zicht. Vooraan bevindt zich een mooi waterpartijtje met een sfeervol bruggetje over het water. Via dit bruggetje kan men op de bovenkant van het oude bastion lopen. De foto rechtsonder geeft het meest gelijkende beeld met de structuur zoals hij ook nog te zien is op de oude postkaarten. (Foto rechts-onder: Gents Stadsarchief)

Voor de grotstructuur bevindt zich op de linker kant het monument voor de herdenking van de slachtoffers van WO I. Dit zijn de twee grote rechtopstaande platen. Later werd voor deze platen nog een bijkomende plaat voorzien (de platliggende steen op de foto). Dit is het bijkomende monument achteraf bijgeplaatst voor de gesneuvelde Gentenaars tijdens het verloop van de Tweede Wereldoorlog.

Deze voorgevel telt twee ingangen voor de nog aanwezige structuren. Enerzijds is er vrij centraal grotere dubbele poort, duidelijk zichtbaar op de foto linksonder (Collectie Gents Stadsarchief). Iets meer naar rechts en veel beter verborgen, steekt nog een smallere deur zichtbaar op de foto rechtsonder.

We beginnen onze toch aan de binnenkant van deze structuur via de grote poort zichtbaar op vorige foto's. Deze ruimte wordt op het originele plan omschreven met een lettertje "p" van "Portillon". Dit sloeg op de aanwezigheid van een poort- en gangenstructuur. Op onderstaande foto's wordt meteen duidelijk dat na het openen van de poort, meteen de ware aard van het vroegere fort veel meer zichtbaar wordt.

Opvallend is meteen dat deze centrale gang door de rechter kant van Bastion 5. Men ziet ook meteen de toegangen naar de verschillende zijkamers zowel links (kamer 2) als rechts (kamer 4). Meer naar achter ziet men met wat moeite op de rechter kant de doorgang naar het kelderverdiep (kamer 6). Daarachter ligt een eerste kanonkamer.

Ook opvallend op deze foto's is het sterke niveauverschil dat men in deze gang al ziet vanaf de poort tot de kanonkamer achteraan de gang. Als men van achteraan de gang terugkijkt is dit niveauverschil nog duidelijker door de verspringingen in de bogen van het dakgewelf. Op de rechterkant van de foto hiernaast ziet men ook een merkwaardig klein rond raampje naar de kamer ernaast (kamer 2). Hieronder nog een detail van dat raampje.

Het laatste dat men ziet achteraan de gang is een grote poort die werd dichtgemaakt. Dit is het uiterste punt dat via deze structuur nog kan bereikt worden. Later zal worden verduidelijkt waar u zou uitkomen, mocht deze toegang nog vrij zijn. Men merkt wel al duidelijk dat de gang in feite al eindigde waar op de laatste foto de zijmuren eindigen. De kamer daarachter is dus al een feitelijke ruimte van het fort en behoort dus al niet meer tot de gangenstructuur. Men kan op de uitienden van deze gang trouwens in de hoeken nog de restanten zien van scharnieren waar ooit een zwaardere poort zal gehangen hebben om de gang af te sluiten van de kamer erachter. (Beide foto's: Gents Stadsarchief)

We zullen onze tocht door de nog bestaande structuur aanvatten in kamer 2, vertrekkend vanuit de centrale gang (3). De beide spievormige kamers (2 en 4), zijn op het originele plan aangeduid met een "e". Dit waren de keukens in het fort. De keukens zaten dus in de Bastions in de spievormige kamers.

Wel merkwaardig als men het originele plannetje gaat vergelijken met wat we nu nog terugvinden, is dat deze kamers origineel niet verbonden zaten aan de gangstructuur. Zij hadden origineel enkel een deur naar het binnenplein van het fort alsook naar de bijhorende courtines ernaast (ruimtes met "a" op plan).

De foto's hieronder tonen de niet originele toegangsdeur tussen de gangstructuur en de originele keukenruimte (kamer 2). De foto links is genomen van de gang naar de kamer toe, de foto rechts omgekeerd uit de kamer naar de gang toe. (Foto rechts: Gents Stadsarchief).

Een andere mogelijkheid is natuurlijk dat de vorige opmerking over deze deuren in werkelijkheid niet juist was en de structuur altijd is geweest zoals hij nu is. Er zijn trouwens nog opmerkingen in verband met het originele plan die zeker heden niet stroken met wat men nu nog kan terugvinden.

Onderstaande foto's tonen kamer 2 gekeken naar de spie. Daar vindt men heden een dichtgemetst raam terug. Als de uitleg klopt van het originele plan zou dit raam ooit een deurgat moeten geweest zijn. Voorlopig blijf ik u hierover het antwoord schuldig. (Foto linksonder: Gents Stadsarchief)

Ook hier moeten we weer vrij grote verschillen vaststellen tussen het origineel plan en wat we blijken terug te vinden. Zo vind je nergens achteraan tegen de muur, in het plafond enig spoor van de getekende twee ventillatiegaten. Wel is er één gat in de muur naar de gang toe. Allicht werden de ventillatiegaten niet naar boven uitgewerkt maar werd er gekozen voor één ventillatiegat naar de gang toe. Rechtsonder een blik op het ronde venstertje dat ook in de gang zichtbaar is en allicht origineel eveneens een ventillatiegat betreft. (Foto rechts: Gents Stadsarchief)

Aan de overkant van de deur waar de kamer 2 binnenkwamen zien we opnieuw een deurgat naar een volgende kamer. De kamer die we daar vinden, is de eerste van de kazematten die beide hoofdbeuken van bastion 5 (links is volledig verdwenen, rechts is nog gedeeltelijk aanwezig en besproken in deze reportage).

Leuk om op te merken maar niet zo gigantisch goed te zien op deze foto is dat aan de overkant van de kamer 1 die we zien door dit deurgat, opnieuw een gelijkaardig deurgat te zien is, die in dit geval dichtgemetst is. Dit was zo voor alle opvolgende kamers die nog volgden maar die wel ondertussen allen zijn verdwenen en afgebroken. Dit zal ook het geval zijn voor de ruimte die achter deze dichtgemetste deur zou moeten hebben gelegen. Onderstaande twee foto's geven ons een blik op deze kazemat. Links kijkt u in de richting weg van het centrale plein. De achterkant heeft in dit geval het uitzicht van een groot raam (ter grootte van een schietgat voor een kanon). De rechter foto toont een gelijkaardig zicht in de richting van het centrale binnenplein. Hier waren origineel twee grote ramen.

Hiernaast krijgt u een blik op de twee dichtgemetste ramen aan de zijde van het binnenplein van het Citadel. Ter hoogte van het Bastion had men dus tussen de twee hoofdgedeeltes van het bastion waar er heden alleen nog het rechter gedeelte bestaat een aantal aaneensluitende kazematten met telkens twee ramen uitkijkend op het centrale binnenplein. (Foto rechts: Gents Stadsarchief).

Onderstaande foto (Foto: Replica) toont zo goed als zeker een dergelijke kamer anno WOI. De kazemat is op dat moment in gebruik door de Duitse bezetter. Achteraan zie je duidelijk de twee op dat moment nog vrijzijnde grote ramen. Een leuk nadenkertje is dat dit allicht gelijkaardige kamers moeten zijn van het toenmalige bastion 4 dat in die periode nog gedeeltelijk bestond in originele toestand (werd pas gesloopt in 1950-51). Het kunnen onmogelijk delen zijn van bastion 5 daar deze op dat moment reeds verwerkt waren in grotstructuren en de ramen ook al dichtgemetst zouden geweest zijn).

Achteraan deze kamer vindt men nog dit grote raam, eveneens dichtgemetst. Er staat hier heden een kacheltje. Dit is de enige ruimte in de restanten van Bastion 5 die nog beperkt wat verwarmd wordt. Het hoeft u toch niet te verbazen dat deze ruimtes veel te lijden hebben van overtollig vocht. Deze beperkte verwarming wordt instant gehouden om het overtollige vocht toch wat uit deze ruimtes te houden.

Nu vraagt u zich natuurlijk af, waar komt dit schouwpijpje uit. Opnieuw zal één van de mysteries van het park worden uitgeklaard. Iedereen heeft bij een wandeling in het park wel eens dit merkwaardige schouwtje opgemerkt achteraan de grotstructuur in het park.

Meteen weet u dan ook waar u de achterkant van kamer 1 moet situeren in het park. Bij deze toon ik u dan ook een blik op de bovenkant van het huidige restant van Bastion 5. Niets laat vermoeden wat hier nog onder de grond steekt.

Hier boven kunt u trouwens nog enige andere resanten van het fort terugzien. Zo ziet u kort tegen het schouwpijpje op de rand nog originele wateraflopen van het fort. Deze moesten dienen om overtollig water op de bovenkant van het fort zo snel mogelijk weg te leiden omdat dit anders gegarandeerd zou leiden tot insijpelend water in het fort zelf. De foto rechts toont een onvolkomenheid in het afwerken van de nep-grotstructuren. Hier ziet u nog duidelijk een overgang van origineel onbezet fort en de overgang naar het gecementeerde grottenuiterlijk. (Beide foto's: Gents Stadsarchief).

We zetten nu inwendig in kamer 1 onze rondgang verder. In de buurt van het kacheltje, vind je op de rechter zijmuur nog deze leuke restanten terug. Het originele pleisterwerk is hier wat afgebrokkeld en er komen restanten zichtbaar van een dichtgemaakt deurgat. Dit deurgat zou ons naar de kamer 3a geleid hebben van het originele plannetje. Hieruit moeten we toch besluiten dat de structuur in de jaren van gebruik wel degelijk aanpassingen heeft ondergaan. De foto links is nog toegevoegd om u duidelijk te maken waar het deurgat ongeveer moet gesitueerd worden. (Beide foto's: Gents Stadsarchief)

We zetten nu onze tocht door de restanten van Bastion 5 door aan de andere kant van de hoofdgang. Op dezelfde hoogte dan de toegang tot kamer 2, vinden we aan de overkant eveneens een deurgat. Opnieuw is dit deurgat officieel niet op het grondplan te bespeuren. We kunnen opnieuw volledig dezelfde opmerkingen maken als bij kamer 2. Deze kamer had net als kamer 2 als

originele functie in het fort de functie van keuken. Toch zijn er wel wat verschillen zichtbaar tussen enerzijds kamer 2 en kamer 4. Achteraan merk je wel opnieuw een identiek uitzicht als kamer. Wel is al meteen duidelijk dat deze kamer iets minder diep is (door de aanwezigheid van ruimte 6 achter deze kamer). Als men hier naar het plafond kijkt, ziet men wel wat op het originele plan in kamer 2 zou moeten aanwezig zijn, maar er niet was, het ventillatiegat naar boven. Men vindt er wel maar één en geen twee zoals getekend.

De nog aanwezige ventillatieschachten zijn allen bovenaan volledig afgesloten met een soort betonnen platen. Hoe het er origineel heeft uitgezien is heden ook nog niet volledig duidelijk. De rechter foto hieronder (Foto: Gents Stadsarchief) toont ons een ruimte die toch vrij veel van zijn origineel karakter heeft ingeboet. Achteraan waar net zoals in kamer 2, op de kop een dichtgemaakt raam verborgen zit (die allicht origineel een deurgat was), werden 2 toiletten uitgewerkt voor het personeel van de Gentse Groendienst. Daarnaast is er in de ruimte ook een mazouttank voorzien. We kwamen binnen langs de deur rechts op de foto. We gaan nu onze tocht nog iets verderzetten naar kamer 5 (door het groene deurtje).

Kamer 5 is de eerste kamer van de courtine tussen bastion 5 en bastion 1. Deze kamers zijn in het algemeen iets breder maar ook korter. Op de originele plannen zijn ze net zoals de kamers van het type 1 aangeduid met "a", wat slaat op kazematten zonder meer detailuitleg. Hetgene meteen op de linker foto hieronder

duidelijk zichtbaar is, is het niveauverschil tussen kamers 4 en 5. Er is een verschil van maar liefst 4 trappen tussen beide kamers. Eigenlijk vindt ik het wel merkwaardig dat net de kamers zoals kamer 5 nog lager blijken te zitten terwijl deze origineel nog voorzien waren van kelders. Je zou juist vermoeden dat deze misschien iets hoger zouden hebben komen te liggen. De kamer 5 heeft net zoals de kamer 1 achteraan opnieuw een groot raam, ter grootte van een schietgat voor een kanon. (Foto rechtsonder: Gents Stadsarchief)

Het uitzicht naar het middenplein toe is dit van een deur met aan elke kant een raam. Opnieuw zien we ook dat ter hoogte van de deur van kamer 4 naar 5, aan de overkant van de kamer, een gelijkaardig deurgat is dichtgemaakt omwille van de afwezigheid na de sloop van de rest van de courtine. (Beide foto's: Gents Stadsarchief)

Onderstaande foto's kunnen u een beter beeld geven van wat we hier nu aan de binnenkant zien en wat het origineel was aan de buitenkant. Er wordt enerzijds de link gelegd met het nog bestaande poortgebouw van courtine 1-2 en een oude foto van het fort met gelijkaardige structuren op de achtergrond. (Originele foto: Collectie André Verbeke)

We gaan nu even kijken wat er ooit nog was op het uiteinde van de gang. Origineel was ruimte "3a" afgescheiden van de huidige ruimte "3b" door middel van een muurtje dat er heden niet meer is. Wel waren er in ruimte 1 de restanten te zien van een deurgat dat werd dichtgemaakt naar dit gedeelte van Bastion 5, heden van elkaar gescheiden.

Je merkt op de foto hiernaast, dat er totaal geen sprake meer is van een scheidings-muurtje. Ook zijn er geen sporen van deze kant te zien die wijzen op een verdwenen deurgat ergens in de achtermuur. (Foto: Gents Stadsarchief).

De andere kant van deze ruimte, op het plannetje aangeduid als "3b", geeft ons een meer gekend beeld. Hier hebben we wel degelijk met een kanonruimte te maken.

Deze ruimte was de eerste kanonkamer gericht op de droge gracht voor de courtine tussen Bastion 5 en 1. Achteraan ziet men een schietgat hiervoor. Merkwaardig genoeg hebben alle grote ramen achteraan vele van de kazematten exact hetzelfde formaat al hebben ze nooit gediend of bedoeld geweestals schietgaten voor kanonnen.

Links en rechts van dit grote schietgat heeft men ook telkens nog kleinere schietgaten voorzien voor karabijnen. Het dichtgemaakte poortgat links leidde ons naar nog 4 gelijkaardige kanonkamers (wel allen zonder de kleinere ruimte erachter, hier ingenomen door het gedeelte "3a" van het originele plan. De schets eronder is een schets van een gelijkaardig gedeelte van het originele Citadel. Deze kanonkamer zou op de schets het meest linkse schietgat voor kanon kunnen zijn hetwelke de droge gracht voor de courtine onder vuur hield. (Beide foto's en schets: Gents Stadsarchief)

Nu hebben we de ganse ruimte volledig behandeld behalve één kleiner gedeelte, genummerd als ruimte 6. Heden is dit in de structuur terug te vinden als een smalle, hoger gelegen ruimte. Vanuit deze smalle ruimte kan men zelfs binnenkijken in de lager gelegen ruimte 4. Op onderstaande foto ziet men de desbetreffende toegang

rechts voordat men de kanonruimtes betreedt. De ruimte is ook exact gelegen rechtover het ronde gat in de wand van de gang naar kamer 2. Deze kamer 2 bleek trouwens, ondanks dat het op plan voorzien was, geen ventillatiegat te hebben bovenaan in het plafond. De wijziging is misschien wel te snappen. Er zal geen ventillatiegat aangebracht zijn maar deze werd vervangen via een ventillatiegat naar de gang toe (het ronde gat). Rechtover deze opening was ruimte 6. Deze ruimte heeft op zijn beurt in het plafond wel opnieuw een ventillatiegat, identiek aan het eerste gat dat al kon opgemerkt worden in ruimte 4.

In eerste instantie vond ik het zelf ook niet zo eenvoudig te geloven maar beide onderstaande foto's zijn van dezelfde lokatie. Men heeft namelijk het trapgat afgedekt met zware balken. Deze dienen nu, net zoals de rest van de ruimtes als stapelplaats voor het gereedschap van de Gentse Groendienst. Op de foto rechter (Foto: Gents Stadsarchief) ziet u dezelfde ruimte met de balken weggenomen. Hierdoor komt een originele trap in het zicht naar de kelderruimte onder de voormalige courtine 5-1. De mate waarin deze courtine nog in de ondergrond aanwezig is, is heden zeker nog niet duidelijk. (Foto's openlegging trap: Gents Stadsarchief)

Voorlopig blijkt de zoek-tocht naar wat er nog van de kelders aan-wezig zou zijn, hier wel te stoppen. De toe-gangsdeur naar de eerste kelderkamer blijkt volledig tot de nok versperd met puin. Het is op basis van deze foto natuurlijk totaal niet duidelijk of het puin enkel hier aan het deurgat is gestapeld of effectief de volledige ruimte inneemt. In dat geval zou dit wel willen zeggen dat de kopmuur van de kelderkamer praktisch ooit moet verwijderd geweest zijn of nog is, anders zie ik niet goed in hoe men al deze rommel daar ooit heeft ingekregen. Nog een leuke ruimte om toch in de toekomst nog eens iets nader te proberen onderzoeken zou ik zeggen.

Open vragen, ook voor mij, bij het opmaken van bovenstaande fotoreportage.

Het zal u bij het lezen ook wel duidelijk zijn dat deze structuur ook voor mij nog een aantal vragen openlaat. Bijkomende antwoorden zijn dan ook steeds meer dan welkom. Hier alvast enkele vragen of onduidelijkheden die gerust nog wat uitklaring kunnen gebruiken binnen deze reportage:

Zijn de toegangen vanuit de gang (ruimte 3) naar de ruimtes 2 en 4 origineel of effectief later aangebracht?
Samenhorend bij vorige vraag. Zijn de ramen in de spie naar de centrale ruimte van het Citadel bij de ruimtes 2 en 4 origineel voorzien geweest van ramen (zoals men nu nog kan zien) of waren dit effectief deuren?

Behalve bovenstaande antwoorden blijven alle verdere inlichtingen rond deze reportagereeks meer dan welkom. Alle bruikbare informatie zal zeker met plezier mee verwerkt worden in aanvullingen. Contact: info@bunkergordel.be.

Graag had ik bij deze onderstaande diensten willen danken voor het mogelijk maken van deze reportage:

De diensten Stadsarcheologie en Stadsarchief, beiden gevestigd in "De Zwarte Doos", Dulle Grietlaan 12, 9050 Gentbrugge voor het ter beschikking stellen van de originele kaarten, schetsen en afbeeldingen.
Mr. Ghislain Mineur voor zijn meer dan deskundige uitleg over het originele Citadel en zijn zeer vlotte samenwerking als het gaat over het beschikbaar stellen van documentatie.
Mr José Dejonckheere voor zijn eveneens gedreven speurwerk in deze materie.

Bovenkant van pagina

Home

Vestingen directe omgeving Gent

Vorige "Nog bestaande Poortgebouw Courtine 1-2"

Vervolg "De restanten van Bastion 5 - De grottenstructuur"